Wolfskers is een van de giftigste planten die we hebben in Nederland, zowel voor mensen als voor veel dieren. Dan zou je misschien verwachten dat we ons uiterste best doen om deze plant uit te roeien. Maar nee, wolfskers is in de natuur beschermd! En we planten wolfskers in de tuin en waarschuwen dan dat de bessen uiterst giftig zijn! Mensen zijn vreemde dieren.

De bloem vormt bij de wolfskers een beker, anders dan de ster bij de andere nachtschades. Maar ze valt vooral op door de ongebruikelijke kleuren

Wolfskers
De wolfskers is een vaste plant die er op het eerste gezicht uit ziet als een struik. Maar de stengels zijn niet verhout en de plant begint dus ieder voorjaar weer van onder af aan. Toch kan de plant op die manier een hoogte van 1,5 meter bereiken. In Nederland en België is wolfskers zeer zeldzaam. In Nederland is Zuid-Limburg de beste plek, maar ook daar is de plant zeldzaam. Buiten Zuid-Limburg lijkt het patroon meer op ontsnapte tuinplanten dan op een aantal populaties.
De bloei vind ik heel bijzonder. Wolfskers hoort bij de nachtschade familie, maar de bloei is heel anders. De meeste nachtschades hebben een vijfpuntig sterretje, maar de wolfskers heeft een soort beker, maar wel van vijf blaadjes. Heel bijzonder vind ik de paarsig bruine kleur van de bloem versiert met groen aan de buitenkant en gelig groen binnen in de beker. Bilzekruid (Hyoscyamus niger), ook uit de nachtschade familie en iets minder zeldzaam, heeft ook zo'n beker maar dan in okergeel met een mozaïek van paarsbruine lijntjes. Beide bloemen hebben niets vrolijks, maar wel iets geheimzinnigs. Ik heb de neiging om te zeggen dat je bijna kunt zien dat ze giftig zijn, maar dat is natuurlijk onzin want bijvoorbeeld voor vogels, slakken en sommige grazers zijn ze goed eetbaar.

De bloem van de wolfskers wordt uiteindelijk en een flinke bes, glanzend zwart als ze rijp zijn. De bessen zien er appetijtelijk uit en ze schijnen zelfs zoet te smaken. Maar voor kinderen kunnen een stuk of vijf bessen dodelijk zijn en volwassenen worden er zeker ziek van en zeker ook een beetje kierewiet. Daar kom ik nog op terug.

Glanzend zwarte rijpe bes van de wolfskers en ze schijnen ook nog zoet te zijn

Wolfkers, de familie en de naam
Wolfskers is dus fascinerend, maar eerst nog iets over de familie en de naamgeving. Wolfskers behoord tot de nachtschade familie en is dus geen familie van de wolfsmelk (Euphorbia) soorten die ook giftig zijn. Nachtschade is een uitgebreide familie met zowel planten waar je vanaf moet blijven, als met planten die bijna dagelijks bij ons op het menu staan. En zelfs de combinatie komt voor:
- zwarte nachtschade: giftige vruchten,
- bitterzoet: giftige vruchten,
- tomaat: eetbare vruchten,
- paprika: eetbare vruchten,
- aubergine: eetbare vruchten,
- aardappel: giftige bessen, maar eetbare knollen!
- tabak: alles is (licht) giftig door nicotine, behalve de zaden!
- echte lampionplant: vruchten zijn eetbaar volgens Wikipedia, maar volgens de SoortenBank niet. Goudbes is een uitheems familielid en zeker wel eetbaar.
Blijkbaar heeft de nachtschade familie heel nauwkeurig kunnen manoeuvreren tussen giftig zijn voor belagers die de plant willen eten en lekker zijn voor de dieren die de zaden moeten verspreiden. Lijkt me een studie waard.

Het belangrijkste gif in de nachtschade familie is solanine of een variant daarvan. Solanine dat is genoemd naar de Latijnse naam van het plantengeslacht nachtschade: Solanum. Het is niet duidelijk wat die Latijnse naam betekent maar Plinius gebruikte die al ca. 50 na Chr. voor de zwarte nachtschade. Het gif kan in alle planten uit de Solanum familie voorkomen. Daarnaast hebben planten waarvan de Latijnse naam niet met Solanum begint, nog hun eigen soorten gif zoals de wolfskers: Atropa belladonna. Wolfskers heeft trouwens het rijk bijna alleen binnen het geslacht Atropa. India en Spanje hebben ieder één andere Atropa, maar dat zouden ook nog varianten kunnen zijn.

Waar onze naam wolfskers precies vandaan komt is ook niet duidelijk. 'Kers' verwijst natuurlijk naar de bes en 'wolf' naar het beest en de combinatie is zeker ongunstig bedoeld, maar verder komt men niet. Bij 'belladonna' komt men iets verder want dat betekent 'mooie vrouw' in het Italiaans. Dat zou komen omdat vroeger vrouwen atropine, het giftige sap van de wolfskers, in hun ogen te druppelden om een grotere pupil te krijgen. En dus om mooier te zijn. En dus ook om wazig te zien zoals de mensen weten bij wie de oogarts ooit atropine in het oog druppelde om de binnenkant beter te kunnen bekijken.

Bilzekruid is ook een nachtschade met vreemd gekleurde bekervormige bloemen.

Heksenzalf
Wolfskers en andere soorten nachtschade waren een vast bestanddeel van de heksenzalf waardoor de heksen dachten te kunnen vliegen. Andere ingrediënten waren opiaten, maretak en vliegenzwam en nog een hele reeks producten die een geheimzinnige reputatie hebben. Goed mengen met wat vet en dan moest de heksenzalf op het lichaam worden gesmeerd en met name op plekken waar de huid dun is zoals de oksels en de liezen. De slijmvliezen nemen natuurlijk nog gemakkelijker dit soort stoffen op en omdat ook het libido gestimuleerd werd, gingen vrouwen waarschijnlijk de bezemsteel als hulpmiddel gebruiken.
In ieder geval wolfskers maar ook andere soorten nachtschade, hebben een krachtige hallucinerende werking. En na een flinke dosis hadden de gebruikers waarschijnlijk zelf het idee dat ze hadden gevlogen en van alles hadden beleefd.

Vóór 1485 hadden de heksen en tovenaars helemaal niet zo'n slechte naam en waren het waarschijnlijk vrouwen (en mannen) die 'hogere' krachten meenden te beheersen en die deze positief of negatief konden inzetten. Negatief gebruik was overigens verboden en er zijn processen uit de Middeleeuwen bekend tegen mensen die koeien ziek gemaakt zouden hebben en dergelijke, maar die werden niet verbrand, die kregen gewoon een boete: wegens een soort misbruik van hun kennis en kunde. Zogenaamde geestverruimende middelen pasten dan ook veel beter bij de Middeleeuwse heksen dan gif.

Deze prent van een heks door Albrecht Dürer (ca 1500) staat op internet een aantal keren in spiegelbeeld! Hekserij?

Tot 1485 heeft de heksenzalf vast mensen vergiftigd en zal het gebruik tot ongelukken hebben geleid tijdens een 'bad trip'. Maar in dat jaar 1485 kwam het boek "Heksenhamer" uit, geschreven door de Duitser Heinrich Kramer of Henricus Institoris. In dat boek werd beschreven hoe je heksen kon herkennen bij de zogenaamde 'waterproef': ze konden vliegen, dus hadden ze geen gewicht en dus bleven ze drijven op water! Bovendien stond er in beschreven hoe je het best door marteling een bekentenis los kon krijgen en hoe ze moesten worden verbrand. Het resultaat schat men op enkele tienduizenden doden, meest vrouwen. De meeste van hen hadden waarschijnlijk nooit wolfskers of iets dergelijks gebruikt, laat staan mensen dood getoverd of zo iets!

Het belang van de "Heksenhamer" werd nog versterkt doordat niet alleen fanatieke gelovigen er gebruik van maakten zoals bijvoorbeeld in een hele reeks heksenprocessen in Roermond rond 1600. Daarnaast waren er mensen die heel cynisch deze processen gebruiken voor eigen gewin. In die periode werd in steden en dorpen rechtgesproken door schout en schepenen. Als er dan een boete werd opgelegd was die voor de heer van die plaats en na een ter dood veroordeling was ook het bezit van deze misdadiger voor de heer. Die heer was in die periode vaak een lokale heer en niet de landelijke overheid en die lokale heer kon dus op het idee komen om een aantal mensen te beschuldigen van hekserij om de eigen beurs te spekken. In Asten en Mierlo in Brabant gebeurde dit in 1595 en het kostte minstens 15 vrouwen het leven. Toen greep de rechtbank in Den Bosch in. De 'waterproef' waarbij de heksen zouden blijven drijven werd verboden en daarna zijn er in Brabant geen heksenprocessen meer geweest. Maar buiten Brabant en Holland zijn de heksenprocessen nog lang doorgegaan. De laatste executie was in Polen in 1792.

Atropine in de geneeskunde
Na al deze ellende, waar de wolfskers soms wel maar meestal niet bij betrokken was, nog wat positiefs. Atropine uit de wolfskers wordt nog steeds gebruikt door de artsen. De oogarts is al genoemd en daarnaast wordt atropine nog steeds gebruikt door de anesthesist. Niet om mensen te verdoven, maar om allerlei lichaamsfuncties die tijdens de verdoving ontregeld kunnen raken te stimuleren of te remmen. En zover ik kan nagaan is die atropine nog steeds puur natuur: uit de wolfskers. Blijkt de wolfskers toch een nuttige plant te zijn.

Jan van Dingenen - 2017

Naschrift
Dit artikel is deel een serie waarbij de lezers van De Natuurgids een wilde, inheemse plant mochten kiezen en ik zou dan proberen daar een artikel over te schrijven. Onderstaand de artikelen in deze serie die nu op deze site staan.

- 107. Grondster: plant zonder vaste verblijfplaats

- 108. Wolfskers: mooi, beetje eng en zeer giftig

- 109. Bijenorchis en bijen

- 110. Goudveil, bescheiden maar kieskeurig

- 111. Moesdistel, een vriendelijke distel

- 112. Wolfsklauw heeft vreemde gewoonten

- 113. Liefdegras, amourettes en bevertjes